مصدر
مصادر ثلاثی مجرد:
چنانکه یاد شد، مصادر افعال ثلاثی مجرد، دارای وزنهای بسیار است. در زیر تعدادی از آنها دیده می شود.
صادر ثلاثی مجرد:
چنانکه یاد شد،مصادرافعال ثلاثی مجرد،دارای وزنهای بسیار است در زیرتعدادی از آنهادیده می شود
« نَصْر، عِلْم، شُغل، رَحمَة، نِشْدَة، قُدْرَة، دَعْوَی، ذِکْری، بُشری، لَیّان، حِرمان، غُفران، خَفَقَان، طَلَب ، خَنِق ، صِغَر، هُدًی ، غَلَبَة، سَرِقَة، ذَهاب، إیاب، سُعَال، زَهادَة ، دِرایة
· برخی از مصادر ثلاثی مجرد بر وزن "مفعول" و تعدادی نیز بر وزن "فاعِلَة" آمده است0
« مَیْسُور (آسانی) مَعْسُور (دشواری) / عافِیة عاقِبَة »
- بیشتر وزن های مصادر پیشین سماعی هستند. ولی از آن میان،
وزن های زیر را می توان به قیاس به کار برد .
« فِعَالَة، فَعَلان، فُعَال، فَعِیل، فُعْلَة، فِعال، فُعُولَة، فَعَالَة، فَعَل، فَعْل »
1- هر گاه مصدر به معنی حرفه و شغل باشد بر وزن"فِعالَة"خواهد بود: زِراعَة ، تِجارة، حِیاکة(بافتن)
2- در صورتی که به معنی پریشانی و نا آرامی باشد، وزن آن " فَعَلَان" خواهد بود:
مانند: غَلَیان، دَوَران، جَوَلان و خَفَقَان
3- مصدری که در معنی صوت و آهنگ به کار رود، بر وزن " فُعال" یا " فَعِیل” خواهد بود. مانند:
نُعاب ، صُراخ، طَنین و صَهِیل
4- چنانچه به رنگی دلالت کند، بروزن"فُعْلَة" خواهد آمد. مانند: حُمْرَة ، زُرْقَة
5- در صورتی که دارای معنی امتناع و نپذیرفتن باشد، بر وزن فِعَال خواهد بود.
مانند: نِفَار، إِباء، و جِماح
6- مصدری که در معنی " درد " آمده باشد، وزن آن " فُعَال" خواهد بود. مانند: زُکام ، و دُوار.
7- چنانچه به معنی راه رفتن باشد، بروزن " فَعیل" می آید. مانند: رَحِیل ، ذَمِیل و رَسِیم
8- وزن مصدر از فعل ماضی "فَعُلَ" به ضمّ عین ، فُعُولة یا فَعَالَة و یا فَعَل است.
مانند: جَزُلَ جَزَالَةً ، سَهُل َسُهُولَةً و کَرُمَ کَرَمَاً .
9- وزن مصدر "فَعِلَ" لازم "فَعَل" است. مانند: فَرِحَ فَرَحاً عَطِشَ عَطَشاً، وَجِعَ وَجَعاً
10- مصدر " فَعَلَ " لازم ، بر وزن " فُعُول " آمده است: مانند: جَلَسَ جُلُوساً و حَضَرَ حُضُوراً.
11- وزن مصدر دو فعل "فَعَلَ و فَعِلَ" مُتَعدی ، به ترتیب ، به فتح و کسرعین ، "فَعْل" است:
کَسَبَ کَسْبا، فَهِمَ فَهْماً و حَمِدَ حَمْداً.
مصدر های رباعی مجرد:
فعل رباعی مجرد دارای دو مصدر است: " فَعْلَلَة" و "فِعْلَال"
وزن مصدر دوم، تنها در فعلهای مضاعف رباعی، قیاسی و در غیر مضاعف، سماعی است. مانند:
زَلزَلَ زَلزَلَةً یا زِلزالاً
وَسوَسَ وَسوَسَةً یا وِسْوَاساً
دَحْرَجَ دَحرَجَةً یا دِحراجاً ،
تَرجَمَ تَرجَمَةً
مصادر ثلاثی مزید:
أَفعَلَ إِفعال ( اَکرم – اِکرام ) فَعَّل تفعیل و تَفعِلَة (کرّمَ – تکریم و تکرِمْة)
فاعل مفاعَلَة و فِعال (قاتل – مقاتَلة و قِتال ) تَفَعَّلَ تَفَعُّل (تَقَدَّمَ – تَقَدُّم )
تَفاعَل تَفاعُل (تشارکَ – تَشارُک) إفتَعَل إفتعال (إنتَصَر – إنتِصار)
إنفَعَل إنفعال (إنطَلَق – إنطِلاق) إفعَلَّ اِفعِلال ( إحمَرّ – إحْمِرار)
اِستفعَل استفعال ( إستَلزَم – إستلزام) إفعالَّ اِفعیلال ( اِحمارّ – اِ حمیرار)
إفعَوعَلَ إفعیعال (إحْدَودَبَ – اِحدِیداب)
مصدرهای رباعی مزید، در سه وزن زیر آمده است:
تَدَحرَجَ تَدَحرُجاً تَفَعلَلَ تَفَعلُلاً
إحرَنجَمَ احرِنجَاماً إِفعَنلَلَ افِعْنلاَلاً
إِقشَعَرَّ اقشِعراَراً إِفعَلَلَّ افعِلاَّلاً
مصدر فعل مجهول، همان مصدر فعل معلوم است، یعنی با دگرگونی شکل فعل از معلوم به مجهول،هیچ تغییری در مصدر آن، روی نمی دهد. مانند :
نُصِرَ نَصراً أُنذِرَ إِنذَراً کُرِّمَ تَکرِیماً .....
مصدر میمی و ساختمان آن:
مصدر میمی مصدری است که در معنی با مصدر عادی فرقی ندارد. با افزودن «میم» به آغاز فعل، مصدر میمی به دست می آید. مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد، بروزن "مَفعَل " می آید:
مَأَخذ ، مَشْرَب ، مَقْتَل ، مَرْمَی
اگر فعل، مثال واوی و محذوف الفاء، در مضارع باشد، مصدر میمی بر وزن "مَفعِل" خواهد بود.
وَثِق یَثِقُ مَوْثِق وَعَد یَعِدُ مَوْعِد
وزن مصدر میمی از فعل غیر سه حرفی، وزن اسم مفعول همان فعل است. مانند: مُکتَسَب ، مُستَخرَج
مصدر صناعی یا جعلی:
اسمی است با " یاء" مشدّد و نسبت، که به آخر آن ، تاء تانیث پیوسته و دارای معنی مصدری باشد.
عالمیَّة،مَعذوریَّت، أعلَمیَّة، إنسانیَّة، عثمانیَّة، اسنادیَّة، مَصدَریَّة
مصدرجعلی که خود نوعی صفت است، هیچ گاه با موصوف خود، همراه نیست.
اسم مصدر:
اسم مصدر اسمی است که معنی مصدر دارد ولی حروف آن در لفظ یا در تقدیر، از حروف فعلش کمتر است . مانند:
أَیْسَرَ یُسْراً . أَعْطَی عَطَاءً . تَکَلَّم کَلامَـاً
واژه های " یُسر ، عَطَاء ، و کَلام". اسم مصدر فعلهای بالا هستند، نه مصدر آنها. زیرا دو کلمه نخستین ، خالی از همزه باب إفعال اند و "کلام " نیز "تاء" تَفَعُّل را ندارد .
مصدر "مَرّة " :
اسم مَرّة، مصدریست بر وزن «فَعْلَة» و به معنی یک بار انجام گرفتن فعل، مانند :
نَظَرْتُ إِلَیهِ نَظْرَةً ، و أَخَذْتُ أَخْذَةً
مصدر " نَوْع" :
اسم نوع ، مصدریست بر وزن «فِعْلَة» نمایانگر هیأت و نوع فعل، مانند : هَجَمَ إِلَیَّ هِجمَةً، و خَبَرتُهُ خِبْرَةَ الحَکیمِ.
وزن مَرّة از فعل ثلاثی مجرد ، "فَعْلَة" و وزن نَوع یا هَیأت، " فِعلَة" است . مانند: "ضَرْبَة" و " مِشْیَة.
مصدر"مَرّة " و "نوع"از فعل بیش ازسه حرفی، بر وزن مصدر آن فعل،همراه با تاء تأنیت به کارمی رود
إستَعمَعتُ إستماعةً ، إلتفَتَت إلیَّ إلتفاتَةَ الظَّبی
چنانچه مصدر ، خود دارای "تاء" باشد در حالت مرّة و نوع ، باید قالبی را برگزینند که نمایانگر مَرّة یا نوع باشد
رَحِمْتُهُ رَحْمَةً واحِدةً تَرجَمَ المُترجِمُ النصّ ترجمْةً قَیِّمةً
منبع:
مجید علیپور مقدم - مدرسه علمیه سیادت
