رابطه کلمه صحیح و سالم و معتل
توضیح در ادامه مطلب
صحیح و معتل
کلمه، از نظر چگونگى حروف اصلى بر دو قسم است: صحیح و معتل.
صحیح کلمه اى است که در حروف اصلى آن، حرف علّه نباشد; مانند : کَتَبَ أَمَرَ مَدَدَ
حروف عله عبارتند از: واو، یاء و الف منقلبه.
معتل، کلمه اى است که در حروف اصلى آن، حرف علّه وجود داشته باشد; مانند:
وَجَدَ قـَوَلَ دَعَـوَ (با حرف علّه واو)
یسَرَ/ بَـیَعَ/ رَمَیَ (با حرف علّه یاء)
الف منقلبه، الفى است که در اصل واو و یا یاء بوده است; مانند:
الف در دو فعل: قَالَ که در اصل قَوَلَ بوده;
رَمی که در اصل رَمَىَ بوده.
اقسام کلمه هاى صحیح
کلمه هاى صحیح بر دو قسمند: سالم و ناسالم.
کلمه هاى ناسالم، یا مهموزند و یا مضاعف.
مهموز، کلمه اى است که در حروف اصلى آن همزه وجود داشته باشد; مانند:
أَمَرَ سَأَلَ قَرَأَ
اگر فاء الفعلِ کلمه، همزه باشد، به آن مهموز الفاء ، و اگر عین الفعل، همزه باشد، مهموز العین ، و اگر لام الفعل، همزه باشد، به آن مهموز اللام گویند.
مضاعف، کلمه اى است که دو حرف اصلى آن مثل هم باشند; مانند:
مَدَدَ فَرَرَ ذَلَلَ
کلمه صحیحى که نه مهموز باشد و نه مضاعف، سالم نامیده مى شود; مانند:
کَتَبَ نَصَرَ عَلِمَ
اقسام کلمه هاى معتل
اگر حرف علّه، در فاء الفعل کلمه هاى معتل باشد، به آن معتل الفاء یا مثال مى گویند; مانند: وَهَبَ-یسرَ واگر حرف علّه، در عین الفعل آنها باشد، به آن معتل العین یا أَجْوَف مى گویند; مانند: قَوَلَ بَیَعَ
و اگر حرف علّه، در لام الفعل آنها باشد، معتل الاّم یا ناقص نام مى گیرند; مانند: دَعَوَ عَفَوَ
لفیف
اگر در حروف اصلى کلمه اى، دو حرف علّه وجود داشته باشد، آن را لفیف نامند.
لفیف، یا مقرون است در صورتى که دو حرف علّه، کنار هم باشند; مانند:
طـَوَیَ قَـوَیَ
و یا مفروق است در صورتى که دو حرف علّه، جداى از هم باشند; مانند:
وَصَیَ/ وَقَیَ
مهموز
فعل مهموز، مانند فعل سالم است و در بعضى از موارد، همزه آن تخفیف مى یابد.
تخفیف همزه بر دو قسم است: قلبى و حذفى.
تخفیف قلبى
اگر در کلمه اى، دو همزه کنار یکدیگر قرار گیرند، و اوّلى متحرک و دومى ساکن باشد، واجب است همزه ساکن به حرف مدّىِ از جنس حرکت ما قبل، تبدیل شود; یعنى:
1. اگر همزه اوّل، مفتوح باشد، همزه ساکن، قلب به الف مى شود; مانند:
أَأْمَنَ > آمَنَ أَأْتَیَ > آتَیَ
2. اگر همزه اوّل مضموم باشد، همزه ساکن، قلب به واو مى شود; مانند:
أُؤْمِنَ > أُومِنَ أُؤْتِیَ > أُوتِیَ
3. اگر همزه اوّل مکسور باشد، همزه ساکن، به یاء تبدیل مى شود; مانند:
اِءْمِنْ > اِیمِنْ اِئْزِرْ > اِیزِرْ
تخفیف حذفى
این نوع تخفیف، قاعده مشخصى ندارد و سماعى است، مانند تخفیف همزه امر حاضر سه فعل: أَخَذَ أَکَلَ أَمَرَ
أَخَذَ > امرحاضر اُءْخُذْ > خُذْ
أَکَلَ > امرحاضر اُءْکُلْ > کُلْ
أَمَرَ > امرحاضر اُءْمُرْ > مُرْ
* حذف همزه در خُذْ و کُلْ واجب، و در مُرْ جایز است.
پرسش و تمرین
1. به چه کلمه اى صحیح گفته مى شود؟
2. کلمه ناسالم را با ذکر دو مثال تعریف کنید.
3. اعلال یعنى چه؟
4. معتل بر چند قسم است؟ براى هر قسم، مثال بزنید.
5. بین صحیح، سالم و معتل چه فرقى وجود دارد؟
6. اگر دو حرف از حروف اصلى کلمه اى حرف عله باشد، به آن چه مى گویند؟
7. کدامیک از فعلهاى ذیل، صحیح یا سالم و یا معتل است؟
یَسَرَ أَمَرَ وَقَعَ رَزَقَ
رَحِمَ سَأَلَ یَمُنَ سَأَلَ
سَیَرَ سَجَأَ وَقَیَ دَعَوَ
صَرَفَ ضَرَبَ شَجِعَ طَوَیَ
8. به چه کلمه اى مهموز گفته مى شود؟
9. تحفیف همزه بر چند قسم است؟ نام ببرید.
10. اگر در کلمه اى دو همزه در کنار هم قرارگیرند و اوّلى مفتوح و دومى ساکن باشد، چه تغییرى در کلمه ایجاد مى شود؟ مثال بزنید.
11. در کلمه هاى مهموز ذیل چه تخفیفى صورت گرفته است؟
اِیمِنْ أُوتِیَ خُذْ آتَیْنَا أُوتُوا
مضاعف
فعل مضاعف که دو حرف از حروف اصلى آن هم جنس هستند، در معرض ادغام است.
ادغام: در لغت به معناى داخل کردن و در اصطلاح به معناى داخل کردن حرفى در حرف دیگر است; به طورى که حرف اوّل از بین رفته و حرف دوم مشدّد مى شود; مانند:
أَوْوَل > أَوَّل مَدْدَ > مَدَّ
شرایط و اقسام ادغام
ادغام داراى دو شرط است:
1. دو حرف هم جنس کنار یگدیگر باشند;
2. حرف اوّل، ساکن و حرف دوم، متحرک باشد.
ادغام بر سه قسم است: ادغام واجب، ادغام ممتنع و ادغام جایز.
* نمونه صرف صیغه هاى مَدَّ چنین است:
مَدَّ مَدَّا مَدُّوا مَدَّتْ مَدَّتَا مَدَدْنَ
مَدَدْتَ مَدَدْتُمَا مَدَدْتُمْ مَدَدْتِ مَدَدْتُمَا مَدَدْتُنَّ
مَدَدْتُ مَدَدْنَا
****************************************
یک فعل ممکن است علاوه بر اینکه مهموز یا مضاعف است ، معتل هم باشد .
1-هم مهموز و هم معتل : جاء
2-هم مضاعف و هم معتل : وسوس
3-هم مثال و هم مهموز : یئسَ
4-هم اجوف و هم مهموز : ضوء
5-هم لفیف و هم مهموز : أوی
6-هم ناقص و هم مهموز : رای
